رسول خدا (ص) می‌فرمایند: هر امتی گوساله‌ای دارد (که آن را منحرف می‌کند) و گوساله این امت، دینار و درهم است.
معامله به معنای نقل و انتقال سرمایه و منابع بین افراد حاضر در نظام اقتصادی بر مبنای توافقات دو طرفه است. و یکی از مهم‌ترین حوزه‌های موجود در هر کسب و کاری است. هرگاه از معامله سخن به میان آید، مفاهیمی مانند مالکیت، مال حلال و حرام، احکام اسلام برای معامله و توصیه‌های اسلام برای کاسب در امر ورود به کسب و معامله مهم خواهند بود. در این نوشتار در گام نخست نگاهی به مالکیت شده، مال حلال و حرام از نگاه اسلام بررسی می‌شود؛ سپس توصیه‌های اسلام به کاسب مسلمان، نوع کار، نوع شراکت بیان می‌شود.
اسلام که برای هر جزء زندگی انسان برنامه‌ریزی دقیق ارائه کرده، از کسب روزی و تامین معاش وی نیز غافل نشده است. فقه اسلامی توجه ویژه‌ای به کسب اسلامی و آداب آن دارد. نکته جالب آنکه در بازارهای قدیم ایران، کسبه سنتی، دانستن شرعیات کسب از جمله مطالعه کتبی مثل المکاسب را یکی از شرایط مهم برای ورود افراد جوان‌تر به کسب و کار بر می‌شمرده‌اند.
حضرت علی(ع) در این خصوص می‌فرمایند: «یا معشر التجّار الفقه ثم المتجر…؛ ای جامعه تجار و معامله‌گر! اول یادگیری مسائل شرعی تجارت، بعد تجارت». و این جمله را سه بار تکرار کردند که نشان دهنده اهمیت آموختن فقه کسب پیش از دست زدن به کسب و کار است.
مسلمان و مال دنیا
هنگامی که سخن از کسب و کار است، بحثی به نام مالکیت مطرح می‌شود. اسلام با آنکه سود کار را ملک کاسب می‌داند، در عین حال کار و کاسب و سود کار، همه و همه را ملک خدای متعال می‌داند. آن هم به صورت مالک حقیقی نه اعتباری.
اعتقاد به اینکه همه چیز از آن خداست و روزی از آن خداست باعث می‌شود نگاه فرد به کار و کسب اسلامی عوض شود. و آزمندی و حب مال دنیا در او کم شود. با همین نگاه، اسلام، دنیا پرستی یا وابسته شدن به مال دنیا را به شدت مذمت کرده است. حضرت علی (ع) از سویی در حوزه کار و تلاش سرآمد دوران خود بوده است. اما از سوی دیگر در بخشندگی و انفاق نیز بی‌همتا بوده و هیچ‌گاه حب مال دنیا در دل نداشته‌اند.
آیات و روایات زیادی در مذمت وابسته شدن به مال دنیا وجود دارند که از آن جمله‌اند: رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «ان الدینار و الدرهم اهلکا من کان قبلکم و هما مهلکاکم. دینار و درهم، کسانی را که پیش از شما بودند، نابود کرد و آن دو شما را هم به نابودی می‌کشند.»
یا می‌فرمایند: «ان لکل اُمه عِجْل و عجل هذه الاُمّه الدینار و الدرهم؛ هر امتی گوساله‌ای دارد (که آن را منحرف می‌کند) و گوساله این امت، دینار و درهم است.»
امام صادق (ع) نیز می‌فرمایند: «ابلیس ملعون می‌گوید در مورد بنی آدم، هر چه مرا خسته و ناتوان کند، یکی از این سه چیز مرا در برابر آدمیزاد ناتوان نمی‌کند؛ یکی به دست آوردن مال از راه غیرحلال و دیگری جلوگیری کردن او از پرداخت واجب مالی، و سوم، مصرف کردن آن در راه ناروا و حرام.»
مفهوم مال حلال و مال حرام
یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های نگاه اقتصادی اسلام با نگاه غرب، آن است که در اسلام خوردن هر نوع مالی درست نیست. و اگر کسب درآمد طبق اصول و قواعد خاصی نباشد مال به دست آمده از آن حرام بوده و مورد مذمت است. در این خصوص روایات بسیاری بر پرهیز از حرام خواری و تلاش برای کسب روزی حلال وجود دارد که از آن جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: پیامبر گرامی اسلام در تشویق به کسب حلال می‌فرمایند: «من اکل الحلال اربعین یوما نوَّرالله قلبه. کسی که ۴۰ روز مال حلال بخورد، خداوند قلب او را نورانی می‌کند.»
ایشان در مذمت کسب حرام نیز می‌فرمایند: «من اکتسب مالا من غیرحلّه کان زاده إلی النار. هر کس مالی را از غیر راه حلالش به دست آورد، توشه‌اش در آتش است.»
یا می‌فرمایند: «لا یدخل الجنّه جسد غُذّی بحرام. پیکری که از حرام تغذیه شده باشد وارد بهشت نمی‌شود.»
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «کسی که لقمه حرام بخورد تا ۴۰ شب نمازش قبول نمی‌شود و دعایش تا ۴۰ روز مستجاب نمی‌شود، و گوشتی که آن لقمه حرام می‌رویاند، به آتش سزاوارتر است. آری، یک لقمه هم گوشت می‌رویاند.»
ادامه دارد…
